Thập mục ngưu đồ

10 bức tranh chăn trâu

Chúng tôi xin giới thiệu về “Mười bức tranh chăn trâu” hay “Thập mục ngưu đồ” để chúng ta cùng nhau tư duy, quán chiếu.

        Bộ tranh được phát hiện sớm nhất tương truyền là của Thiền sư Quách Am (Kakuan hay Kuoan Shihyuan (1100 – 1200), cũng thường được gọi là Khuếch Am Sư Viễn) người Trung Quốc, sinh vào thời nhà Tống thế kỷ XII.

          Thiền sư dựa vào các bản luận cũ của tiền nhân rồi họa 10 bức tranh chăn trâu, mượn hình ảnh tượng trưng của trâu trong Lão giáo, rồi viết bài tụng và lời bình bằng văn xuôi. Bộ tranh của ngài thuần chất Thiền, sâu sắc hơn các bộ tranh của các bậc tiền bối và từ đấy trở thành nguồn cảm hứng sâu xa cho các thế hệ sau này phỏng theo đó mà vẽ ra thêm nhiều bức họa khác nữa.

          Từ đó càng có thêm nhiều bộ tranh mới hoặc màu, hoặc đen trắng, bắt đầu xuất hiện ở các chốn già lam, thiền viện. Những bộ tranh này cũng phản ảnh được nhiều khuynh hướng khác nhau trong sự tu tập, không thống nhất một cách khô khan, mà lại uyển chuyển sáng tạo, tùy duyên truyền pháp.

          Nhưng vậy là không chỉ có một bộ, mà có nhiều bộ “Thập mục ngưu đồ” khác nhau, tất cả đều đượm nhuần tinh thần Phật giáo Bắc Tông. Tuy có nhiều bộ tranh nhưng về hình thức thì bộ nào cũng như bộ nào, mỗi bộ điều có 10 bức,  mỗi bức có một bài tụng bằng thơ tứ tuyệt và mỗi bài chú giải bằng văn xuôi cho cả tranh và bài kệ. Còn về tinh thần thì tranh tuy có nhiều, nhưng có thể xếp thành hai loại: Đại thừa và Thiền Tông.

           Loại tranh theo khuynh hướng Đại thừa vẽ lại quá trình tu chứng, từ việc tự thắng bản năng mình, đến tự tri và cuối cùng là đạt đến tự tại. Loại tranh theo khuynh hướng Thiền tông khắc họa tiến trình thực nghiệm tâm linh với ba giai đoạn: sai tâm bắt tâm, tâm vô tâm và tâm bình thường.

          Trong mỗi loại, tranh vẽ khác hết, nhưng bài tụng và bài chú riêng cho mỗi loại không thay đổi. Hình ảnh người mục đồng tượng trưng cho giới thể, cho thiền định, cho chính trí, nói chung là cho chánh pháp của đức Phật.

Con trâu tượng trưng cho cái tâm của chúng sinh, cái tâm ấy là cái tâm vọng tưởng, tâm phân biệt, chất chứa đầy phiền não, mê lầm và dục vọng. Chúng sinh lấy giáo pháp chân chính của đức Phật để chữa trị các sự mê lầm và dục vọng này thì cũng tương tự như người mục đồng trị con trâu hoang dã đầy tật chứng vậy!

Dưới dây là bộ tranh “Thập mục ngưu đồ”, 10 bức tranh chăn trâu của Thiền sư Quách Am và của Giáo sư Thiền học Daisetz Teitaro Suzuki. Trâu chuyển dần từ đen (trâu đen tức là tâm còn buông thả) sang trắng (tâm được thuần phục dần).

Tranh 1: Tìm trâu

     

       Thật ra con trâu chẳng bao giờ thất lạc. Nó vẫn sờ sờ ra đó, đâu phải kiếm tìm? Chẳng qua chỉ vì ta rời xa thực tướng của mình nên ta không thể thấy nó. Trong sự mê muội của sắc tướng mà ta mất dấu vết của nó. Ở xa căn nhà, ta thấy nhiều ngõ đan nhau, nhưng đâu là con đường chính. Lòng tham và sợ hãi, tốt và xấu ràng buộc lấy ta.

         Tranh 2: Thấy dấu

       Hiểu dược lời dạy, ta thấy dấu chân của trâu. Rồi ta biết rằng, như nhiều dụng cụ được chế tạo từ kim loại, muôn vàn sắc tướng điều do ngã tạo ra. Làm sao ta thấy được thực và ảo nếu ta không phân biệt?  Khi chưa vào được cửa, hẳn nhiên ta phải tìm cho ra con đường.

          Tranh 3: Được trâu

       Nó sống trong rừng đã lâu, nhưng ta bắt được nó hôm nay! Sự đắm say cảnh sắc đã làm nó lạc đường. Vì ham muốn cỏ ngon hơn, nó lang thang phiêu bạt. Tâm của nó còn bướng bỉnh và không chịu thuần phục. Nếu muốn nó nghe lời, ta phải dùng roi.

      

      Tranh 4: Chăn trâu

  

      Trâu bị kiềm chế bấy giờ có lẽ đã đau đớn vì bị dây vàm kéo lỗ mũi, lại sợ lãnh thêm những đòn roi, nên bắt đầu dần dà chịu phép, chịu khuất phục. Trâu bị giơ roi dắt đi, nhưng đầu đã sạch trắng ra. Tuy là trâu hết chạy tới chạy lui hung hăng hùng hổ, nhưng trẻ chăn trâu vẫn phải nắm chặt sợi dây vàm xỏ mũi mà kéo nó đi, chưa dám buông thả, tay chưa dám bỏ cây roi. Chú dắt trâu đi nhẹ nhàng, không còn phải dùng sức lực lôi kéo hay roi vọt đánh đập nữa.

         Tranh 5: Thuần phục

        Đến đây là được chút nhàn rỗi vì đã tu được nửa chặng đường rồi, ít còn phải dụng công nhiều nữa. Người luyện tâm lúc này đã hoàn toàn điều phục được tâm ý mình và sống trong tỉnh thức. Tâm ý đã thanh tịnh, người tu thật an lạc, thấy được sự màu nhiệm của cuộc sống. Thấy ra tu là hướng nội, là chuyển chính nội tâm mình trở nên thanh tịnh tốt đẹp, không phải là chuyển cảnh vật bên ngoài theo ý mình.

          Tranh 6: Cưỡi trâu về nhà

          Cưỡi trâu ta thong thả quay về nhà. Tiến sáo (tiêu) của ta réo rắt lúc chiều tà. Ngón tay láy nhịp, ta hòa điệu không ngừng. Ai nghe nhạc khúc du dương này xin tấu cùng ta. Cuộc tranh đấu đã qua, được hay thua điều không khác. Ta hát bài ca của tiều phu và thổi điệu đồng giao. Cưỡi trâu, ta ngắm mây trôi bồng bềnh. Ta đi tới, dù ai đó có gọi giật lại.

          Tranh 7: Quên trâu còn người

          Pháp bất nhị. Chỉ tạm mượn chuyện trâu, cũng như sự tương quan giữa thỏ và bẫy, giữa cá và lưới, giữa vàng và cặn, hay trăng vừa ló khỏi mây. Một tia sáng xuyên suốt vô thỉ vô chung. Ta điều phục tâm nhưng thật ra chẳng có chi để điều phục. Bởi tánh giác là của ta, theo ta suốt dọc đường sinh tử. Giờ ta có thể ung dung tự tại với tánh giác của ta, bỏ mặc roi thừng là thứ tạm bợ.

        Tranh 8: Dứt cả hai

     

       Vòng tròn tượng trưng cho “Viên Giác”. Trâu và người chăn, tâm và cảnh dứt hết là hiển hiện ánh chân như lung linh trong màu cỏ nội hoa ngàn. Nhiễu sự đã qua, tâm không còn chướng ngại. Ta không mong cầu cõi giác ngộ. Ta cũng không trú vào nơi không giác ngộ. Vì ta không vướng mắc vào cả hai, mắt không hề nhìn thấy ta. Nếu hàng vạn chim cùng hoa trên đường ta đi, sự tán thán đó cũng chỉ là hư vô.

          Tranh 9: Trở về nguồn cội

          Ngay từ ban đầu, chân lý đã sáng tỏ. Qua thiền định, ta quán đến sắc tướng hợp tan. Cội nguồn là tâm thể chân thật, nó vốn sẵn như vậy, không cần phí công để tìm, không cần phí sức để trở lại. Thấy nghe mà không biết tốt xấu, hay dở, cũng giống như mù, như điếc nên nói mù câm. Trong am là chỉ cho tâm thể thênh thang trùm khắc không có một vật gì ngoài nó. Chừng đó mới thấy tự tại, thấy nước mênh mông, thấy hoa tự nở hồng, nở tía mà không bận tâm, không vướng mắc. Đó là phản bổn hoàn nguyên, gọi là vào cảnh giới Phật.

          Tranh 10: Thòng tay vào chợ

Thiền sư mặc áo phô bày ngực, chân không giày dép đi vào chợ, làm những việc rất tầm thường như người đời. Miệng cười hỉ hả, không cần gìn giữ giới hạnh mẫu mực của người tu, không thuyết giảng giáo lý cao sâu mầu nhiệm. Chỉ làm con người rất bình thường để dạy cho những người bán cá, bán thịt ở ngoài chợ, ở quán rượu, là những nơi mà con người ở đó ít biết đến đạo đức, khiến cho họ có chút đạo đức biết lối tu hành.

          Đó là trọng trách giáo hóa của người tu đã đến chỗ viên mãn. Chỗ này là chỗ thiết yếu, hành giả cần phải hiểu rõ, người tu sau khi vào cảnh giới Phật tức là đã triệt ngộ, rồi mới vào cảnh giới ma để lăn xả vào đời, làm lợi ích cho đời.

Thiền sư Quách Am và Giáo sư Thiền học Daisetz Teitaro Suzuki